Te liczby przerażają. Przemoc domowa w dobie pandemii kwitnie – wywiad z Agnieszką Tobotą

Jaka jest skala zjawiska przemocy wobec kobiet na świecie?

– Badania WHO przeprowadzone miedzy 2000 a 2018 rokiem w 161 krajach pokazują, że niemal 1 na 3 kobiety (30 proc.) jest ofiarą przemocy fizycznej i seksualnej. 38 proc.  morderstw na kobietach dokonują ich partnerzy. Kraje europejskie, wbrew pozorom, nie ustępują w okrucieństwie i przemocy. Znajdują się w średniej światowej. Wydawałoby się, że dzięki licznym kampaniom przeciwko przemocy i coraz lepszej dostępności miejsc i infolinii, gdzie można uzyskać pomoc, liczba kobiet doznających przemocy maleje. Tak niestety nie jest.

A jak to wygląda w przypadku przemocy domowej wobec mężczyzn?

Przemoc wobec mężczyzn może sięgać dzieciństwa. Pokrzywdzony dorosły mężczyzna często był świadkiem scen przemocy wobec rodziców, rodzeństwa… Bywa też, że kobieta stosująca przemoc, sama była osobą doświadczającą przemocy. Samo zjawisko przemocy domowej wobec mężczyzn jest zresztą skomplikowane. Częściej jest to przemoc psychiczna niż fizyczna, choć gdyby ściany gabinetów mogły mówić, usłyszelibyście Państwo o tym, jak drobna kobieta bije swojego partnera drewniana deską do krojenia. Zdarzają się też przypadki przemocy psychicznej, podopieczni, którzy są poniżani i wyklinani za to, że zdaniem żony za mało zarabiają, są za mało atrakcyjni, do „niczego się nie nadają” i wiele, wiele innych. Dodatkowo, mężczyźni dotknięci zjawiskiem przemocy domowej wstydzą się pójść z tym na policję bo tam wciąż się zdarza, że są wyśmiewani.

Czy pandemia wpłynęła na nasilenie się zjawiska przemocy domowej?

– Ostatnie badania WHO i ONZ w ramach wspólnego programu zbierania danych na temat przemocy wobec kobiet wykazują, że pandemia koronawirusa spowodowała wzrost liczby interwencji w przypadkach przemocy, i to zwłaszcza w wyedukowanej, świadomej Europie.

– Co bardziej przerażające, badania wykazują, że izolacja i fizyczny dystans, które dotknęły niemal wszystkich, zwiększyły ryzyko przemocy wobec kobiet i dziewcząt, a także stworzyły możliwości stosowania nowych form przemocy. Napływające do WHO dane pokazują coraz bardziej wyrafinowane formy przemocy: kobiety uwięzione w domu tracą pracę, stają się zależne finansowo od partnerów. Sytuację kobiet pogarszał także fakt konieczności przebywania w domu z partnerem i brak możliwości ucieczki w razie sytuacji krytycznych.

– Do czasów pandemii ich ucieczką były studia, praca lub po prostu wyjście ze znajomymi, a tutaj nagle nie mają wyjścia, nie mogą choćby w tej pracy poczuć się przez chwilę bezpiecznie, są 24 h za swoim oprawcą.

Co takiego się stało w sytuacji lockdownu, że ta agresja się wzmogła? Czy sama sytuacja zamknięcia odgrywa tu kluczową rolę?

– Eksperci wymieniają kilka przyczyn wzrostu wskaźników przemocy domowej. Po pierwsze, ci, którzy już znęcali się nad dziećmi czy współmałżonkami, stali się bezkarni. Nagle mieli domowników „do dyspozycji” przez całą dobę, a ofiary nie mogły uciec, ani wezwać pomocy.

– Ponadto, sytuacja zamknięcia spotęgowała kiełkujące konflikty i wywołała nowe. Dla większości z nas był to czas bardzo stresujący. Wiele osób pracujących musiało jednocześnie godzić pracę zawodową w trybie zdalnym z pilnowaniem obowiązków szkolnych swoich dzieci. Wiele osób straciło też źródło dochodów lub pogorszyła się ich sytuacja finansowa.

W jaki sposób osoby zamknięte w czasie lockdownu mogły liczyć na waszą pomoc? Czy poradnictwo internetowe czy telefoniczne w jakikolwiek sposób działało w takiej sytuacji? Przecież ofiary – będąc ze sprawcą 24 godziny na dobę – były zapewne pod jeszcze większą kontrolą swoich oprawców niż zwykle?

– Wielu naszych podopiecznych skorzystało na kontakcie zdalnym, ponieważ zyskało czas, który mogą poświęcić sobie, realizacji swoich potrzeb. Konieczność korzystania z pomocy tylko na odległość i promowanie takiej formy kontaktu spowodowały, że wiele osób pierwszy raz odważyło się w ogóle sięgnąć po pomoc właśnie w czasie pandemii. Ci, którzy do tej pory ignorowali możliwość wykonania telefonu lub napisania maila, przekonali się, że to może być skuteczne. To cenne doświadczenie w edukacji na temat przeciwdziałania przemocy.

– Przyczynił się do tego również fakt, że liczne fundacje, stowarzyszenia i instytucje oferowały darmowe wsparcie online. Nierzadko anonimowo i o każdej porze dnia i nocy. Oczywiście takich inicjatyw nie brakowało wcześniej, jednak w czasie pandemii przybyło ich i stały się bardzo popularne.

Jak poznać pierwsze jej symptomy, od czego zwykle się zaczyna?

– Przemoc w rodzinie to proces, który rozwija się w sposób niezauważalny, od obrażenia się, krytykowania, jednostronnego podejmowania decyzji przez pierwsze awantury, aż do pobicia, w przypadku przemocy fizycznej.

W wielu przypadkach, po latach trwania związku przemocowego, osoby doświadczające przemocy nie potrafią wskazać momentu, w którym ona się zaczęła.

– Zwykle pierwszy etap znajomości, w której później będzie dochodziło do przemocy, jest piękny i romantyczny. Zachowania krzywdzące pojawiają się stopniowo, a ofiary zaczynają je coraz bardziej usprawiedliwiać i racjonalizować, usuwając ze swojej świadomości wszelkie sygnały ostrzegawcze.

– Zwykle te pierwsze akty przemocy nie są ani tak wyraziste, ani tak dotkliwe, żeby wzbudzić czujność i wycofać się z relacji. Nadmierna kontrola i zazdrość traktowana jest jako przejaw miłości i troski, a wybuchy gniewu jako efekt przemęczenia i stresu.

Po czym poznać ofiarę przemocy. Siniaki nie zawsze są przecież widoczne?

– Pracowałam swego czasu z kobietą, która była duszą towarzystwa, zawsze uśmiechnięta, zadowolona, pięknie ubrana i akurat ona miała zawsze bardzo mocny makijaż. Zawsze imponowała mi, że mając małe dzieci jest tak zadbana, że znajduje na to czas. Jednak mijały tygodnie, a ja zauważyłam, że jak odbiera telefon prywatny, nagle cała sztywnieje. Gdy poszłyśmy na obiad, zapytałam ją, kto do niej dzwonił. Wtedy pękła, opowiedziała, że to mąż, makijaż oczywiście ma zatuszować wieczorne i nocne akty przemocy w domu. Dziś mówi, że ta moja „wścibskość” uratowała jej życie.

– W wypowiedziach ofiary można zauważyć słowa, które są hasłami, sygnałami ofiary przemocy. Słowa, które wypowiada osoba doświadczająca przemocy pozwalają diagnozować, jakie mechanizmy w jej przypadku działają. Oto kilka przykładów: „zostałam sama”, „boję się, nikt mi nie wierzy”, „on mnie znajdzie, on jest silniejszy, a ja już nie mam gdzie pójść”, „boję się jego siły, on jest wszędzie” „jestem sama z dzieckiem”, „jestem bez środków do życia i nie wiem, co mam dalej zrobić”.

Dlaczego ofiary odkładają moment, w którym zdecydują się na sięgnięcie po pomoc?

– To bezsilność, wyczerpanie przeplatane z utratą nadziei, bo sposób działania osoby stosującej przemoc może, i w wielu sytuacjach wyczerpuje. Odkładają pójście po pomoc, bo wstydzą się i, co gorsze, czują się odpowiedzialne za to, co się dzieje w ich domu. I tu dochodzimy do sedna, dlaczego tak trudno osobom krzywdzonym sięgnąć po pomoc. Trzeba to mieć na względzie pracując z osobami doświadczającymi przemocy. Dużo pracy jest jeszcze przed nami jako społeczeństwem, aby postawy wobec krzywdzenia osób słabszych jeszcze bardziej się zmieniały.

– Od świadomości i wiedzy profesjonalistów zaczyna się konstruktywne zatrzymywanie przemocy, ale również od świadomości ofiary zależą kolejne etapy rozwiązania tej sytuacji i jej powstrzymanie. Wiele osób krzywdzonych ma w sobie zasoby, siłę, którą przy wsparciu profesjonalistów odzyskują.

Kim są najczęściej osoby doświadczające przemocy?

– Osobą doświadczającą przemocy może być nasz sąsiad i sąsiadka, ale też on czy ona może tę przemoc stosować. Mogłabym przytoczyć naprawdę wiele historii, ale ta szczególnie zapadła w mojej pamięci: to była moja ostatnia interwencja u kobiety wiele lat dręczonej przez męża. Była bita, gwałcona i właściwie jej wiara w to, że coś się zmieni była zerowa. Można powiedzieć, że pogodziła się ze swoim losem. Na szczęście trafiła na swojej drodze na kobietę po podobnych przejściach, która „wierciła” jej dziurę w brzuchu i podrzucała różne ulotki do miejsc, w których można otrzymać pomoc, czy też „instrukcje”, co może zrobić.

– Trwało to jakiś czas, finałem było jednak jej bezpiecznie opuszczenie mieszkania (to było jeszcze przed zmianą przepisów, bo teraz sprawca musi wyprowadzić się z domu), w czym jej towarzyszyliśmy. Pani powiedziała na koniec, że umyła podłogę, żeby nie zostawiać po sobie brudnego mieszkania. Sprawca spokojnie siedział, a po chwili wstał i powiedział, że chce się pożegnać. Trochę się zdziwiliśmy, ale nie miał żadnego noża itp. (wyobraźnia działa), zatem  stwierdziliśmy, że to jest ok. I co? To wiadro z brudną wodą wylądowało na tej pani. Nie da się słowami opisać emocji, które nam wtedy towarzyszyły.

Dlaczego zwlekała tak długo?

– Czasem trudno zrozumieć, czemu osoby, które są krzywdzone przez lata, pozostają w takich związkach. Nieraz zdarza się, że kobiety słyszą od bliskich rady: „ja bym na twoim miejscu już go wyrzuciła”, „zrób z tym coś wreszcie”, „jak możesz pozwolić na to, żeby on cię tak traktował”. Nie podejmą takiego kroku, jeśli nie będą gotowe. Osoby krzywdzone podejmują wiele prób wpłynięcia na swojego męża/partnera, aby zmienił on swoje zachowanie i żeby uratować związek. Dopiero, gdy z czasem widzą, że nie przynosi to efektu, obietnice poprawy nie są realizowane, a rozmowy stają się niekończącym się monologiem. Bywa i tak, że każda rozmowa na temat przemocy staje się impulsem do kolejnej awantury.

– Bojąc się kolejnych agresywnych reakcji, ofiary zaczynają podporządkowywać się sprawcy, tracąc poczucie mocy i wpływu. Własne potrzeby przestają się liczyć i kobieta w końcu traci zaufanie do siebie, nie wie, co tak naprawdę czuje i czego chce, w życiu pojawia się chaos i niepewność. Osoba doświadczająca przemocy staje się wyczerpana i zmęczona. Pomimo krzywd i upokorzeń, wiele kobiet ma poczucie winy. Czują się odpowiedzialne za rodzinę, za partnerów i w sobie szukają przyczyn złego traktowania. To z kolei powstrzymuje je przed odejściem. Inna rzecz,że gdy odchodzą, często wracają.

Kim są zwykle oprawcy? Czy tylko słabo wykształceni biją, a może mocniej biją ci świetnie wykształceni, ale nie radzący sobie z innymi sferami życia? Możemy stworzyć profil oprawcy? Są jakieś badania?

– Stosującego przemoc nazywamy sprawcą, a doznającego osobą doznającą przemocy. Pojęcia te określają wyłącznie role, jakie dane osoby przyjmują w konkretnej relacji międzyludzkiej, a nie to, jakimi są ludźmi. Można być ofiarą w relacji z mężem, a jednocześnie być sprawczynią przemocy wobec własnych dzieci. Role – „sprawcy” i „ofiary” dokładnie pokazują, kto co robi: sprawca – sprawuje przemoc, a ofiara ponosi szkody. Sprawca jest w ataku, a ofiara w obronie.

– Osoby stosujące przemoc charakteryzuje określony system przekonań na temat mężczyzn, kobiet, ról w związku, rodzinie, relacji pomiędzy płciami i ludźmi w ogóle, który wspiera patriarchalny model rodziny i określony sposób wychowania dzieci.

– Poza tym postrzegają one częściej świat jako pole do walki, na którym za każdym razem, żeby mógł ktoś wygrać, ktoś inny musi przegrać. W konsekwencji następuje dzielenie świata na męski i żeński, silniejszy i słabszy, ważniejszy i nieistotny.

– Innym przekonaniem, które jest bliskie sprawcom jest to, że głównym sposobem bycia w świecie są manipulacje. Osoba stosująca przemoc manipuluje obwiniając za swoje zachowanie innych, minimalizując to, co zrobiła lub zaprzeczając stosowaniu przemocy.

– Poprzez manipulacje i inne zachowania przemocowe, osoba taka dąży do dominacji oraz sprawowania władzy i kontroli. Ponieważ postrzega relacje z innymi ludźmi jako hierarchiczne i dzieli świat na męski – wyższy oraz kobiecy – niższy, stara się podporządkować i uprzedmiotowić partnerkę. Konflikty rozwiązuje poprzez narzucenie swojej woli i używanie siły, także dlatego, że nie dostrzega wartości związanych z kompromisem i współdziałaniem.